عقل هم از زینب آموختن گرفت

القاب و صفات گوناگونی را به حضرت زینب نسبت داده اند که تعداد آنها را بالغ بر 50 مورد شمرده اند. س ر ابیها - راز وجود و هستی پدر- ام المصائب، شریکه الحسین و... از مشهورترین این القاب است. اما در میان این چند ده صفت، آنچه بیشتر مورد تأکید است خردمند بودن و معرفت ایشان است؛ عالمه غیر معلمه (دانای بدون معلم)، سیده العقائل (بانوی بانوان خردمند)، عقیله الطالبین(عقیله بانوی خاندان ابوطالب)، عقیله الوحی(عقیله خاندان وحی)، عقیله القریش و عقیله العرب از جمله این صفات و القاب است که زینب کبری را بدان ها خوانده اند. شهرت این لقب تا حدی است که از ابن عباس نقل است، به قدری زینب دارای هوش، عقل و درایت بود که او را عقیله صدا می زدند، تا آنجا که تقریباً کمتر کسی او را زینب صدا می کرد. ابن عباس می گوید ابتدا به زینب می گفتند عقیله بنی هاشم، و بعداً فقط او را عقیله می نامیدند.
این امر نشان از این دارد که خرد و عقل در وجود ایشان جلوه خاصی داشته است. در روایات متعدد به علم و معرفت این بانوی مخدره اشاره و تأکید شده است که عظمت و منزلت ایشان در حد پدر و مادر و برادران معصوم خود بوده است، چنانچه شیخ صدوق می گوید: حضرت زینب(س) نیابت خاصی از طرف امام حسین(ع) داشت و مردم در مسائل حلال و حرام به او مراجعه می کردند، تا اینکه حضرت سجاد(ع) بهبود یافت. این امر نشان از این دارد که عظمت خرد زینب به حدی بوده است که لیاقت جانشینی امام زمان خود را در برخی امور داشته است.
علامه مامقانی (ره) در جلد سوم کتاب «تنقیح المقال» درباره زینب الکبری(س) می نویسد: «زینب و ماالزینب و ما اراک ماالزینب؟ زینب عقیله یعنی خاتون بزرگوار و گرامی فرزندان هاشم است و محققاً صفات حمیده و خوی های پسندیده را دارا بود که پس از مادرش، صدیقه کبری(س) کسی دارا نبوده است، تا این که بحق و سزاوار است گفته شود: او است صدیقه صغری، وحیده و یگانه بود. اگر ما (علما) بگوییم: زینب(س) مانند امام(ع) دارای مقام عصمت بوده کسی را نمی رسد که (گفتار ما را) انکار کند و نپذیرد. اگر چنین نبود هر آینه امام حسین(ع) مقدار و پاره ای از بار سنگین امامت و پیشوایی را روزگاری که امام سجاد(ع) بیمار بود بر او حمل و واگذار نمی نمود و پاره ای از وصایا و سفارش های خود را به او وصیت نمی کرد و امام سجاد(ع) او را در بیان احکام و آنچه که از آثار و نشانه های ولایت و امامت است، نایبه به نیابت خاصه و جانشین خود نمی گرداند.»
عالمه غیر معلمه نشان افتخاری است که عمه سادات از حضرت سجاد(ع) دریافت نموده است: «یا عمه انت بحمدالله عالمه غیر معلمه و فهمه غیر مفهمه؛ ای عمه تو بحمدالله دانشمند بدون آموزگار و فهمیده بدون آموزنده هستی.» این فرمایش خود دلیل بر آن است که علم زینب علم لدنی و آثار باطنی می باشد. هنگامی که یاران امیرالمومنین(ع) مانند عمار و سلمان و ... از علوم خاص برخوردار بودند مایه تعجب نیست که زینب کبری که تحت تربیت مستقیم رسول مکرم و علی و فاطمه و حسنین (صلوات الله علیهم) بوده است نیز از علم الهی بهره مند باشد. به همین دلیل است که زینب را سلاله الولایه (چکیده و عصاره مقام ولایت) می نامند.
شاهد دیگر بر مقام علمی او روایاتی است که آن بانو نقل کرده است، شیخ طبرسی(ره) می گوید: حضرت زینب(س) روایات بسیاری را از قول مادرش حضرت زهرا(س) روایت کرده است. چنانچه ابن عباس سخنان حضرت زهرا(س) را در مورد فدک از قول او نقل کرده و می گوید: عقیله ما، زینب دختر علی(ع) به من گفت ... علاوه بر این روزگاری که امیرالمومنین(ع) در کوفه بود، زینب در خانه اش مجلسی داشت که برای زن ها قرآن تفسیر و معنی آن را آشکار می کرد.
خطبه های بلیغ و فصیح و اعجازگونه حضرت زینب(س) در کوفه و مجلس یزید - که همگان را به یاد امیرالمومنین (ع) انداخت - گواه دیگری بر علم و خردمندی و درایت زینب کبری است. او در خطبه های خود نشان داده که به معارف قرآن کاملاً آشنا بوده است.
با همه این توصیفات، اگر در مورد سایر ابعاد شخصیتی صدیقه صغری زینب بنت علی سخن به میان می آوریم مشخص است که همه آن مکارم اخلاقی و محامد عرفانی نشأت گرفته از دریای عمیق و وسیع خرد و معرفت این بانوست. اگر گفته می شود زینب صبور است و یا عبادت و زهد و تسلیم و رضای زینب از او اسوه ای کامل ساخته است همه و همه به خاطر سرشاری علم و عقل در وجود اوست. چه آنکه امام رضا(ع) می فرماید: «انما یدرک الخیر کله بالعقل؛ تمام خوبی ها با عقل درک می شود.» (میزان الحکمه6: 397)
با مشاهده حدیث نخست کتاب شریف اصول کافی - که به جنود عقل و جهل شهرت یافته است- و تطبیق آن با وجود حضرت زینب در می یابیم سرتاسر حرکات و سکنات این علیا مخدره مبتنی بر معرفت و عقل بوده است و جهل در وجود این نازنین راه نداشته است. از امام حسین(ع) نقل است: «لا یکمل العقل لا باتباع الحق؛ عقل، کامل نمی شود، مگر در پرتو پیروی از حق.» (بحارالأنوار75: 127) ولایتمداری زینب در طول زندگی اش به خصوص در صحرای کربلا کمال عقل او را نمایان می کند. جمله مشهور «ما رایت الا جمیلاً» پس از آن همه مصیبت و از دست دادن بهترین انسان ها نشان از اوج کمال اندیشه و معرفت زینب دارد. چرا که «سخن عقل، این است که هیچ چیز جز رضای خدا برای انسان سودمند نیست و رضایت خداوند در گرو اطاعت از دین اوست. نیز عقل فتوا می دهد که جز دین خدا نباید در زمین حکومت کند و انسان نباید به حکومت غیرخدا تن دهد.» (جوادی آملی، شکوفای عقل در نهضت حسینی)
در زیارت اربعین امام حسین(ع)، آمده است: «و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله » یعنی هدف سالار شهیدان(ع) از قیام و شهادت، رهایی مردم از جهل و عالم شدن و به کار گیری علم از سوی آنان بود و در این میان نمی توان زحمات عقیله بنی هاشم را نادیده گرفت که از چشمه عقل سرشار خود چگونه مومنان و آزاداندیشان را در طول تاریخ سیراب کرده است. این امر نشان از این دارد که زن مسلمان تا چه مقاماتی می تواند عروج داشته باشد.
مهدی عامری